Mensen beschikken over een bewustzijn. Ze zijn zich bewust van de werkelijkheid om hen heen en van wat die met hen doet. Ze denken dat die werkelijkheid gevuld is met objecten en dat die objecten zich aan hen kenbaar maken, onder andere in de vorm van beelden. Die beelden worden dan door hun ogen opgevangen en door hun hersenen herkend. Maar volgens de nieuwste inzichten van neurowetenschappers is dat niet hoe perceptie in zijn werk gaat. Volgens hen is het niet de werkelijkheid die zich kenbaar maakt door beelden, maar het bewustzijn dat beelden op de werkelijkheid projecteert. De werkelijkheid wordt door ons bewustzijn gemaakt. Waarnemen is niet passief absorberen van wat de werkelijkheid ons presenteert. Waarnemen is ons eigen beeld scheppen van de werkelijkheid en dat zo nodig corrigeren met wat onze zintuigen daarvan vinden. De werkelijkheid is subjectief. Wat wij ‘de werkelijkheid’ noemen is een constructie van ons bewustzijn. En dat is het enig werkelijke dat we kennen. Edmund Husserl noemde dat uitgangspunt “zurück zu den Sachen selbst”. En David Hume stelde dat ons zelf niet meer is dan de inhoud van ons bewustzijn.
Ons bewustzijn doet meer dan ons in leven houden. Het leidt ons niet alleen door de werkelijkheid, maar het kan ons ook andere werelden presenteren. Kunst en wetenschap confronteren ons met werelden van eigen maaksel. En die werelden strekken zich uit tot ver buiten onze leefwereld. De wetenschap biedt ons een kijkje in de wereld van het onzichtbaar kleine en het onoverzienbaar grote. De kunst biedt ons een kijkje in de wereld van de fantasie. Dat zijn werelden die enkel in ons hoofd bestaan. Ze worden ons niet gedicteerd door een externe werkelijkheid. Ook dat wat we ‘de wereld’ noemen, dat waar we een verhaal over kunnen vertellen waar we zelf een rol in spelen, ook dat is subjectief.
Zowel de wereld van de fantasie als die van de wetenschap zijn menselijke verzinsels. Verzinsels spelen een rol bij ons overleven, maar we bedenken ze uit interesse voor het verhaal dat ze vertellen. We vragen ons af of er bestaansmogelijkheden zijn buiten onze alledaagse werkelijkheid en zo komen we op werelden met onzichtbare zwarte gaten en met onzichtbaar kleine elementaire deeltjes. Geen dingen van onze dagelijkse werkelijkheid, maar bedacht om de grote alomvattende wereld te verklaren. Die wereld is het verhaal dat we hebben bedacht over het functioneren van de werkelijkheid. Die wereld verschaft een betekenis aan die werkelijkheid
Blijkbaar zijn we niet alleen geïnteresseerd in overleven van dag tot dag maar ook in wat er zich voltrekt achter de horizon van het alledaagse. Dat is bijzonder voor een wezen dat voor zijn voortbestaan afhankelijk is van een begrensde leefwereld. En wat het nog bijzonderder maakt is dat we niet alleen eigen werelden hebben geconstrueerd om onze gedachten een plaats te geven, maar ook talen om ze te beschrijven. De taal van logica en wiskunde. De taal van de muziek. De taal van verf op canvas en houtskool op papier. Die talen bieden ons instrumenten om de werelden vorm geven. En met die instrumenten maken we dan sterrenstelsels en zwarte gaten, maken we objecten die tegelijk deeltjes en golven zijn, maken we opera’s, gedichten en schilderijen. Net als de dieren zouden we heel goed kunnen leven zonder deze dingen, maar iets in ons dwingt om ze te vervaardigen. We voelen ons door de wereld uitgedaagd. Je zou het scheppingsdrang kunnen noemen.
Ons bewustzijn is het product van een evolutie. De producten van dat bewustzijn zijn dat dus ook. Kunst en wetenschap zijn wat ze zijn door de aard van ons bewustzijn en onze voorgeschiedenis. Als er elders in het heelal ook intelligente schepsels leven, hebben die een andere evolutie achter de rug. De kans dat ze qua uiterlijk en manier van denken op ons lijken is klein. Hun kunst en wetenschap, voor zover die bestaan, zullen heel anders zijn. Ze leven in het zelfde heelal als wij, dus ze kennen de zelfde fysische fenomenen maar welke betekenis ze er aan hechten zal verschillen van de onze. Als we er in slagen iets van hun betekenissen te vertalen naar de onze dan leren we ook iets over ons eigen bewustzijn. Bijvoorbeeld of leven niet alleen in een samenstelling van koolstof maar ook in een samenstelling van silicium kan bestaan. Aliens leven in een andere wereld dan de onze. Mochten wij hen ooit ontmoeten dan is de kans groot dat we hen niet zullen begrijpen.