Je bent je bewustzijn. Hoe je brein bewustzijn maakt, en of daar verder nog wat bij komt kijken, moet grotendeels nog worden uitgezocht. Misschien wordt dan ook duidelijk waarom ons bewustzijn verder reikt dan de eigen leefomgeving, en waarom we zo geïnteresseerd zijn in theorieën over onzichtbare zwarte gaten en over onzichtbare elementaire deeltjes. Zo lang we dat niet weten, zal er een kloof zijn tussen kunstmatige intelligentie en natuurlijke intelligentie. Dat is de kloof tussen wereld en werkelijkheid. Een kloof die mogelijk nooit zal zijn te overbruggen.
De wereld kun je niet van buitenaf bestuderen. Er is geen buiten de wereld. De wereld omvat alles waar je toegang toe hebt. Hetzelfde geldt voor de werkelijkheid. Wij leven in onze werkelijkheid en kunnen daar niet uitstappen. Dat maakt het moeilijk om iets van de wereld en de werkelijkheid als zodanig te zeggen. De werkelijkheid is niet meer dan je gedachten en gevoelens. Er is daarbuiten niet een zelf dat die gadeslaat. Hoe komt het dan dat je al die gedachten en gevoelens als een eenheid ervaart? Je hebt een gevoel van gelijktijdigheid, van afhankelijkheid, van samenhang. Je bewustzijn doet maar één ding tegelijk. Toch is er continuïteit in de dingen die het doet. Dankzij je herinneringen kun je teruggrijpen op wat je al eerder deed en je kunt vooruit denken in de vorm van intenties, voornemens en afspraken. Je kunt besluiten een huis te bouwen en dat dan stapsgewijs realiseren. Zo kun je je gedachten naar de toekomst projecteren. Je bewustzijn is dus niet een passieve waarnemer die geen invloed heeft op het wereldgebeuren.
Al is er niet een onafhankelijke waarnemer van je bewustzijn, toch kun je wat er in je bewustzijn omgaat verwoorden. Je kunt gedachten en gevoelens in woorden vertalen en zo verslag doen van wat je denkt en voelt. De toehoorder moet jouw woorden dan terugvertalen naar zijn persoonlijke werkelijkheid. In hoeverre die dan overeenkomt met jouw werkelijkheid, is niet te bepalen. Maar je kunt wel gezamenlijk naar iets toewerken door je intenties op elkaar af te stemmen. Er is in ieder geval voldoende overlap tussen onze werkelijkheden om gezamenlijk in de toekomst iets te kunnen realiseren.
Ons bewustzijn beslaat onze complete werkelijkheid. Het maakt ons niet alleen tot een passieve waarnemer van, maar ook tot een actieve deelnemer aan die werkelijkheid. En als zodanig voelen we ons voor die werkelijkheid verantwoordelijk. De inbreker die, voor de rechter staand, zich verdedigt met de woorden “U kunt mij niet verantwoordelijk stellen voor mijn daden, want het determinisme stelt dat die een onvermijdelijk gevolg zijn van voorafgaande oorzaken”, die inbreker moet ermee rekenen dat de rechter repliceert: “Als dat voor u geldt, dan moet dat voor mij ook gelden. Ik kan dus niet anders dan u veroordelen tot een gevangenisstraf”. Misschien is ons denken en handelen volledig deterministisch bepaald, maar zo ervaren we het niet. Ons hele juridische systeem is gericht op het toeschrijven van persoonlijke aansprakelijkheid voor ons handelen. Als er factoren zijn als een tijdelijke verstandverbijstering of onontkoombare dwang, dan kunnen we niet aansprakelijk worden gesteld.